MIGUEL ÁLVAREZ DEL TORO
Las investigaciones y escritos de Francisco Hernández se encuentran tan ligados a nuestro país que es imposible dejar de mencionarlos en cualquier trabajo que se relacione con la historia natural del México de la Conquista y la Colonia.
No viene al caso escribir extensamente sobre la obra de este Protomédico español, asunto del que ya se han ocupado numerosas personas; basta por tanto señalar que sus andanzas en tierras aztecas y cercanías, colectando y catalogando, no pueden dejar de causar admiración, considerando que hace apenas unos pocos años era difícil efectuar un recorrido semejante; con mayor razón durante la época en que esas investigaciones se realizaron.
Estas pocas líneas, que pueden considerarse como brevísima introducción a la interpretación de la parte destinada a las aves, sirven también de excusa por los numerosos errores en que pudo incurrir el suscrito, al tratar de identificar las especies descritas por Hernández, muchas veces con tan pocas palabras que realmente dan escasa idea del animal implicado.
Aun considerando los pocos conocimientos de la época y las numerosas creencias erróneas que atiborraban las mentes humanas, hay veces que no se puede menos que pensar que sus intérpretes e informadores indígenas le tomaban el pelo. Nos encontramos ocasionalmente con descripciones tan fantásticas, que no tan sólo no pueden aplicarse a ninguna especie, sino que van contra toda lógica: por ejemplo el “tuputu” (capítulo CCXX), ya que Hernández nos informa que esta ave tiene el sistema muscular remplazado por gusanos.
En fin, no es la intención criticar tan meritorios trabajos, ejecutados en tiempos tan difíciles, y como contraparte diremos que hay también descripciones de aves tan correctas, que inmediatamente se entiende de qué especie se trata.
Otro asunto curioso, aunque éste es producto de la época y no solamente de Hernández, es la manera objetiva o mejor aún utilitaria, como se clasificaban las especies. Si es comestible es útil; si proporciona hermosas plumas es útil. Si no tiene ninguna de estas cualidades simplemente es un bicho, molesto o indiferente, pero inútil. Este concepto se mantuvo durante siglos y sólo muy recientemente sabemos que toda especie tiene su lugar en la cadena integral de la Naturaleza.
AVES MENCIONADAS POR FRANCISCO HERNÁNDEZ
I. Hoacton, Aramus guarauna ?
II. Quetzaltótotl, Pharomacbrus mocinno
III. Achalalactli, Ceryle alcyon
IV. Acolchichi, Agelaius phoeniceas
V. Aztatl, Casmerodius albas
VI. Xoxouhqui hoactli, Nyctanassa violácea (joven)?
VII. Atapálcatl, Anas sp.
VIII. Atótotl, Arenaria interpretes
XIX. Acacálotl, Plegladis chichi ?
X. Azolin, Totanus melanoleucus
XI. Azazahoactli, Botaurus lentiginosus
XII. Amacozque, Charadrius vociferas
XIII. Acatechichictli, Telmatodytes palustris
XIV. Acuicuítzcatl, Larus sp.
XV. De ciertas aves de pico muy grande, Tucanes
XVI. Atotolquíchil, Melospiza melodia ?
XVII. Quauhchíchil, Basileuterus rubifrons ?
XVIII. Chichictli, Tyto alba ?
XIX. Cenotzqui, Falco sparverius
XX. Coltótotl, Spizella atrogularis
XXI. Céoan, Saltator coerulescens ?
XXII. Comaltécatl, Larus sp.?
XXIII. Chochopitli, Squatarola squatarola
XXIV. Coyolcozque, Colinas virginianus
XXV. Zolcuicuíltic, Dactylortyx tboracicus ?
XXVI. Quachilton, Gallínula chloropus
XXVII. Cozcaquauhtli, Sarcoramphus papa
XXVIII. Coztótotl, Dendroica petechia
XXIX. Chiquatli, Bartramia longicauda ?
XXX. Cenzontlatole, Mimus polyglottos
XXXI. Chilcanauhtli, Anas cyanoptera
XXXII. Tzánatl, Casidix mexicanus (hembra)?
XXXIII. Hoeitzánatl, Casidix mexicanas
XXXIV. Tequixquiacatzánatl, Tangavius aeneus
XXXV. Tzanahoei, Xantbocephalus xanthocephalus
XXXVI. Tolocatzánatl, Molothrus ater
XXXVII. Tzanatltótotl, Rhodothraapis celaeno
XXXVIII. Chiltótotl, Pyrocephalus rubinus
XXXIX. De algunos géneros de zolin, Callipepla squamata y Colinus sp.
XL. Coxolitli, Penelope purpurascens
XLI. Chachalacámetl, Ortalis vétala
XLII. Cocotli, Scardafella inca
XLIII. Tzinitzcan, Trogon collaris
XLIV. Cocotzin, Colambigallina passerina
XLV. Del segundo chiltótotl, Chairina moschata ?
XLVI. Ecatótotl, Lophodytes cucullatus
XLVII. Del segundo ecatótotl, inidentificable
XLVIII. Elotótotl, Junco hyemalis
XLIX. Del segundo elotótotl, Cyanocitta stelleri
L. Hoactzin, Herpetotheres cachinnans
LI. Hoexocanauhtli, Nyctanassa violacea
LII. Hoeitlállotl, Geococcyx velox
LIII. Hoactli, Nycticorax nycticorax
LIV. Hoitziltziltótotl, Troquílidos
LV. Hoitzitzilpapálotl, Mariposas
LVI. Hóilotl, Zenaida macroura
LVII. Hoauhtótotl, Tardas migratorius ?
LVIII. Hoexotótotl, Spinus lawrenci ?
LIX. Huexólotl, Meleagris gallopavo
LX. Hóilotl, Columba flavirostris
LXI. Del segundo hoactzin, Burhinus bistriatus ?
LXII. Hoitziláztatl, Leacophoix thula
LXIII. Iztactzonyayauhqui, Gavia immer ?
LXIV. Zolcanauhtlicíoatl, Anser albifrons
LXV. Quachíchil, inidentificable
LXVI. Concanauhtli, inidentificable
LXVII. Itzquauhtli, Buteo sp.
LXVIII. Yacapitzáhoac, Anas fulvigula ?
LXIX. Yacatópil, Porzana carolina
LXX. Yacatexotli, Chen coerulescens (joven)
LXXI. Ixcuícuil, Melospiza georgiana ?
LXXII. Ixixouhqui, Numenius phaeopus
LXXIII. Yohoaltecólotl, Strix varia
LXXIV. Yohoalcoachillin, Porphyrula martinica
LXXV. Illamatótotl, Aimophila sp.
LXXVI. Ixamatzcatltótotl, Pheucticus melanocephalus (hembra)
LXXVII. Miacatótotl, Spinus psaltria
LXXVIII. Tempatláhoac, Spatala clipeata
LXXIX. Mozotótotl, inidentificable
LXXX. Chietótotl, Ridgwayia pinicola ?
LXXXI. Nochtótotl, Phlogothraupis sanguinolenta
LXXXII. Nexhoitzitzilin, Amazilia beryllina
LXXXIII. Nexton, Toxostoma curvirostris ?
LXXXIV. Nextótotl, Leptotila verreauxi ?
LXXXV. Ocozolin, Dendrortyx barbatus
LXXXVI. Ocotzinitzcan, Aphelocoma ultramarina
LXXXVII. Oconénetl, inidentificable
LXXXVIII. Pepatzca, Anas carolinensis
LXXXIX. Pipixcan, Laras pipixcan
XC. Pipitzton, inidentificable
XCI. Poxaqua, Ciccaba virgata
XCII. Quauhtotli, Gavilanes
XCIII. Cocoztli, Dendroica sp.
XCIV. Quauhchochopitli, Centurus aurifrons
XCV. Ecatótotl (hembra), Lophodytes cucullatus
XCVI. Hoeinetli, Buteo sp.
XCVII. Quauhcilin, Actitis macularia
XCVIII. Tlalácatl, Chen coerulescens
XCIX. Quatoztli, Dendroica fusca
C. Itzquauhtli, Spizaetus omatus
CI. Tepetótotl, Crax rubra
CII. Tecólotl, Bubo virginianus ?
CIII. Tlacoquauhtli, Buteo sp.
CIV. Tzitzíhoa, Anas acuta
CV. Toltecolotli macho, Anas discors ?
CVI. Toltecolotli hembra, Aytbya collaris
CVII. Tolchiquatli, Asio flammeus
CVIII. Tzonyayauhqui macho, Aythya marila
CIX. Tzonyayauhqui hembra, Aythya marila
CX. Techictli, Seiurus aurocapillus ?
CXI. Tozcacoztli, Dendroica dominica
CXII. Tzopílotl, Coragyps atratus
CXIII. Tlaltepetlalchiquautli, inidentificable
CXIV. Tlalchichinoltótotl, inidentificable
CXV. Tetzonpan, Myadestes unicolor
CXVI. Tlapalchichi, inidentificable
CXVII. Toznene, Psittacidae, Ara macao
CXVIII. Tzitzicuílotl, Tringa solitaria
CXIX. Tlalquipatli, Asio stygius ?
CXX. Xiuhtótotl, Guiraca caerulea
CXXI. Xalcuani, Mareca americana
CXXII. Xochitótotl, Icterus cucullatus
CXXIII. Tzonyayauhqui, Pipilo maculatus
CXXIV. Xómotl, Podiceps caspicus ?
CXXV. Del segundo xochitótotl, Aimophila sp.
CXXVI. Xoxouhquihoactli, Ardea herodias
CXXVII. Nepapantótotl, Aix sponsa ?
CXXVIII. Atótotl, Pelecanus occidentalis
CXXIX. Ave del paraíso, Paradisomis rudolphi, Paradisea apoda
CXXX. Acitli, Aechmophorus occidentalis
CXXXI. Azolin, Erolia ferruginea
CXXXII. Cehóilotl, Zenaida asiatica
CXXXIII. Tozcacóztic, Icterus chrysater
CXXXIV. Zacazolin, inidentificable
CXXXV. Tzinitzcan, inidentificable
CXXXVI. Yacapatláhoac, Anas diazi
CXXXVII. Ixamátzcatl, Pitangus sulfuratus ?
CXXXVIII. Chiantótotl, Oriturus superciliosus
CXXXIX. Coztótotl, Atlapetes albinucha ?
CXL. Tlacuiloltótotl, Passerina ciris ?
CXLI. Tlauhtótotl, inidentificable
CXLII. Del otro coztótotl, Spinus tristis
CXLIII. Tlaquauhtli, Falco femoralis ?
CXLIV. Cocho, Amazona albifrons
CXLV. Del segundo cocho, Aratinga canicularis
CXLVI. Opipixcan, Larus sp.
CXLVII. Toquilcóyotl, Grus canadensis
CXLVIII. Coyoltótotl, Habia rubica
CXLIX. Nopalténcol, Tangavius aeneus (hembra)
CL. Ceceto, inidentificable
CLI. Metzcanauhtli, Anser sp.
CLII. Tolcomoctli, Nyctanassa violacea (joven)
CLIII. Yacacintli, Porphyrula martinica
CLIV. Iztactzonyayauhqui, Oxyura jamaicensis
CLV. Ocotzinitzcan, Chloroceryle amazona ?
CLVI. Quauhtotopotli, Piculus aeruginosus ?
CLVII. Caxcaxtótotl, Cissilopha beechei ?
CLVIII. Tlacahóilotl, Columba flavirostris
CLIX. Xochitenácatl, Pteroglosus torquatus
CLX. Xochitótotl, Icterus abeillei
CLXI. Tlapaltótotl, Phlogothraupis sanguinolenta
CLXII. Tlanquiquiztótotl, Icterus sp.
CLXIII. Hoitzitzilin, Campylopterus hemileucurus
CLXIV. De otro quauhtotopotli, Dendrocopus villosus
CLXV. Del segundo xochitenácatl, Aulacorhynchus prasinus ?
CLXVI. Perutótotl, ave del Perú
CLXVII. Chiquatótotl, Stumella magna
CLXVIII. Olotótotl, Capella gallinago ?
CLXIX. Quachichíltic, Basileuterus sp.
CLXX. Cocóchatl, Chondestes grammacus ?
CLXXI. Elcoztótotl, Tyrannus vociferans ?
CLXXII. Quapetláhoac, Eudocimus albus (joven)?
CLXXIII. Cacálotl, Corvus cryptoleucus
CLXXIV. Zolcanauhtli, Anas acuta (hembra)?
CLXXV. Thotli, Buteo albonotatus
CLXXVI. Quaxoxoctótotl, Cyanocorax yncas
CLXXVII. Tlauhquéchul, A jaja ajaja
CLXXVIII. Quapachtótotl, Piaja cayana
CLXXIX. Yohualtótotl, Oryzoborus funereus
CLXXX. Yohualcuachilli, Jacana spinosa
CLXXXI. Cacalotótotl, Casidix mexicanus ?
CLXXXII. Chilcoquipaltótotl, Icterus sp.
CLXXXIII. Chiltótotl, Piranga ludoviciana
CLXXXIV. Tátac, Sialia sialis (hembra) ?
CLXXXV. Quatotomomi, Dryocopus lineatus (hembra)
CLXXXVI. Xochitenácatl, Aulacorhynchus prasinus
CLXXXVII. Chachauatótotl, Dendroica sp.
CLXXXVIII. Chichiltótotl, Myoborus miniatus
CLXXXIX. Tlauhtótotl, Piranga rubra
CXC. Tlauhquecholtótotl, Centurus aurifrons
CXCI. Cocozton, Dendroica sp.
CXCII. Techictli, Dendroica sp.
CXCIII. Quapachcanauhtli, Anas cyanoptera
CXCIV. Ayoquantototliltic, Turdus grayi ?
CXCV. Mócmot, Momotus momota
CXCVI. Zacatótotl, Spizella pallida ?
CXCVII. Teoauhtótotl, Passerina amoena
CXCVIII. Axoyatótotl, Regulus calendula ?
CXCIX. Picicitli, Dendroica nigrescens
CC. Amaxocotótotl, Turdus plebejus ?
CCI. Xompantótotl, Carpodacus mexicanus
COI. Cuitcuitzcatótotl, Passerina versicolor ?
CCIII. Xotlàpech, inidentificable
CCIV. Del segundo olotótotl, Trogon mexicanus
CCV. Ixtezcatótotl, Catbarus mexicanus ?
CCVI. Ayoquantótotl, Icterus sp.
CCVII. Xolotlàpech, Tyrannus melancholicus ?
CCVIII. Del tercer elotótotl, Dendroica sp.
CCIX. Chiltótotl, Ergaticus ruber
CCX. Ocozolin, Piculus auriculares
CCXI. Xiquipiltótotl, inidentificable
CCXII. Quauhelotótotl, Aphelocoma unicolor ?
CCXIII. Cuechtótotl, inidentificable
CCXIV. Zaquantótotl, Bombycilla cedrorum
CCXV. Yayauhquitótotl, Momotus mexicanus
CCXVI. Axoquen, Anhinga anhinga
CCXVII. Ahuatótotl, inidentificable
CCXVIII. Guitguit, Tyrannus sp.
CCXIX. Daic, inidentificable
CCXX. Tuputu, inidentificable
CCXXI. Pauxi, Crax pauxi
CCXXII. De otra ave llevada a Felipe II, Baleárica pavonina
CCXXIII. Pitzmálotl, inidentificable
CCXXIV. Picálotl, Calocitta formosa
CCXXV. De otras avecillas anónimas enviadas de la misma provincia, Parulidae
CCXXVI. Del cuarto elotótotl, Dendroica sp.
CCXXVII. Yacatlili, Dumetella carolinensis ?
CCXXVIII. Del cuarto xochitenácatl, Ramphastos sulfuratus
TOMO VII. COMENTARIOS A LA OBRA DE FRANCISCO HERNÁNDEZ