Las aves


MIGUEL ÁLVAREZ DEL TORO


Las investigaciones y escritos de Francisco Her­nández se encuentran tan ligados a nuestro país que es imposible dejar de mencionarlos en cual­quier trabajo que se relacione con la historia na­tural del México de la Conquista y la Colonia.

No viene al caso escribir extensamente sobre la obra de este Protomédico español, asunto del que ya se han ocupado numerosas personas; bas­ta por tanto señalar que sus andanzas en tierras aztecas y cercanías, colectando y catalogando, no pueden dejar de causar admiración, consideran­do que hace apenas unos pocos años era difícil efectuar un recorrido semejante; con mayor ra­zón durante la época en que esas investigaciones se realizaron.

Estas pocas líneas, que pueden considerarse co­mo brevísima introducción a la interpretación de la parte destinada a las aves, sirven también de excusa por los numerosos errores en que pudo incurrir el suscrito, al tratar de identificar las especies descritas por Hernández, muchas veces con tan pocas palabras que realmente dan escasa idea del animal implicado.

Aun considerando los pocos conocimientos de la época y las numerosas creencias erróneas que atiborraban las mentes humanas, hay veces que no se puede menos que pensar que sus intér­pretes e informadores indígenas le tomaban el pelo. Nos encontramos ocasionalmente con des­cripciones tan fantásticas, que no tan sólo no pueden aplicarse a ninguna especie, sino que van contra toda lógica: por ejemplo el “tuputu” (ca­pítulo CCXX), ya que Hernández nos informa que esta ave tiene el sistema muscular remplaza­do por gusanos.

En fin, no es la intención criticar tan merito­rios trabajos, ejecutados en tiempos tan difíciles, y como contraparte diremos que hay también descripciones de aves tan correctas, que inmediatamente se entiende de qué especie se trata.

Otro asunto curioso, aunque éste es producto de la época y no solamente de Hernández, es la manera objetiva o mejor aún utilitaria, como se clasificaban las especies. Si es comestible es útil; si proporciona hermosas plumas es útil. Si no tiene ninguna de estas cualidades simplemente es un bicho, molesto o indiferente, pero inútil. Este concepto se mantuvo durante siglos y sólo muy recientemente sabemos que toda especie tiene su lugar en la cadena integral de la Naturaleza.


AVES MENCIONADAS POR FRANCISCO HERNÁNDEZ


I. Hoacton, Aramus guarauna ?

II. Quetzaltótotl, Pharomacbrus mocinno

III. Achalalactli, Ceryle alcyon

IV. Acolchichi, Agelaius phoeniceas

V. Aztatl, Casmerodius albas

VI. Xoxouhqui hoactli, Nyctanassa violácea (joven)?

VII. Atapálcatl, Anas sp.

VIII. Atótotl, Arenaria interpretes

XIX. Acacálotl, Plegladis chichi ?

X. Azolin, Totanus melanoleucus

XI. Azazahoactli, Botaurus lentiginosus

XII. Amacozque, Charadrius vociferas

XIII. Acatechichictli, Telmatodytes palustris

XIV. Acuicuítzcatl, Larus sp.

XV. De ciertas aves de pico muy grande, Tucanes

XVI. Atotolquíchil, Melospiza melodia ?

XVII. Quauhchíchil, Basileuterus rubifrons ?

XVIII. Chichictli, Tyto alba ?

XIX. Cenotzqui, Falco sparverius

XX. Coltótotl, Spizella atrogularis

XXI. Céoan, Saltator coerulescens ?

XXII. Comaltécatl, Larus sp.?

XXIII. Chochopitli, Squatarola squatarola

XXIV. Coyolcozque, Colinas virginianus

XXV. Zolcuicuíltic, Dactylortyx tboracicus ?

XXVI. Quachilton, Gallínula chloropus

XXVII. Cozcaquauhtli, Sarcoramphus papa

XXVIII. Coztótotl, Dendroica petechia

XXIX. Chiquatli, Bartramia longicauda ?

XXX. Cenzontlatole, Mimus polyglottos

XXXI. Chilcanauhtli, Anas cyanoptera

XXXII. Tzánatl, Casidix mexicanus (hembra)?

XXXIII. Hoeitzánatl, Casidix mexicanas

XXXIV. Tequixquiacatzánatl, Tangavius aeneus

XXXV. Tzanahoei, Xantbocephalus xanthocephalus

XXXVI. Tolocatzánatl, Molothrus ater

XXXVII. Tzanatltótotl, Rhodothraapis celaeno

XXXVIII. Chiltótotl, Pyrocephalus rubinus

XXXIX. De algunos géneros de zolin, Callipepla squamata y Colinus sp.

XL. Coxolitli, Penelope purpurascens

XLI. Chachalacámetl, Ortalis vétala

XLII. Cocotli, Scardafella inca

XLIII. Tzinitzcan, Trogon collaris

XLIV. Cocotzin, Colambigallina passerina

XLV. Del segundo chiltótotl, Chairina moschata ?

XLVI. Ecatótotl, Lophodytes cucullatus

XLVII. Del segundo ecatótotl, inidentificable

XLVIII. Elotótotl, Junco hyemalis

XLIX. Del segundo elotótotl, Cyanocitta stelleri

L. Hoactzin, Herpetotheres cachinnans

LI. Hoexocanauhtli, Nyctanassa violacea

LII. Hoeitlállotl, Geococcyx velox

LIII. Hoactli, Nycticorax nycticorax

LIV. Hoitziltziltótotl, Troquílidos

LV. Hoitzitzilpapálotl, Mariposas

LVI. Hóilotl, Zenaida macroura

LVII. Hoauhtótotl, Tardas migratorius ?

LVIII. Hoexotótotl, Spinus lawrenci ?

LIX. Huexólotl, Meleagris gallopavo

LX. Hóilotl, Columba flavirostris

LXI. Del segundo hoactzin, Burhinus bistriatus ?

LXII. Hoitziláztatl, Leacophoix thula

LXIII. Iztactzonyayauhqui, Gavia immer ?

LXIV. Zolcanauhtlicíoatl, Anser albifrons

LXV. Quachíchil, inidentificable

LXVI. Concanauhtli, inidentificable

LXVII. Itzquauhtli, Buteo sp.

LXVIII. Yacapitzáhoac, Anas fulvigula ?

LXIX. Yacatópil, Porzana carolina

LXX. Yacatexotli, Chen coerulescens (joven)

LXXI. Ixcuícuil, Melospiza georgiana ?

LXXII. Ixixouhqui, Numenius phaeopus

LXXIII. Yohoaltecólotl, Strix varia

LXXIV. Yohoalcoachillin, Porphyrula martinica

LXXV. Illamatótotl, Aimophila sp.

LXXVI. Ixamatzcatltótotl, Pheucticus melanocephalus (hembra)

LXXVII. Miacatótotl, Spinus psaltria

LXXVIII. Tempatláhoac, Spatala clipeata

LXXIX. Mozotótotl, inidentificable

LXXX. Chietótotl, Ridgwayia pinicola ?

LXXXI. Nochtótotl, Phlogothraupis sanguinolenta

LXXXII. Nexhoitzitzilin, Amazilia beryllina

LXXXIII. Nexton, Toxostoma curvirostris ?

LXXXIV. Nextótotl, Leptotila verreauxi ?

LXXXV. Ocozolin, Dendrortyx barbatus

LXXXVI. Ocotzinitzcan, Aphelocoma ultramarina

LXXXVII. Oconénetl, inidentificable

LXXXVIII. Pepatzca, Anas carolinensis

LXXXIX. Pipixcan, Laras pipixcan

XC. Pipitzton, inidentificable

XCI. Poxaqua, Ciccaba virgata

XCII. Quauhtotli, Gavilanes

XCIII. Cocoztli, Dendroica sp.

XCIV. Quauhchochopitli, Centurus aurifrons

XCV. Ecatótotl (hembra), Lophodytes cucullatus

XCVI. Hoeinetli, Buteo sp.

XCVII. Quauhcilin, Actitis macularia

XCVIII. Tlalácatl, Chen coerulescens

XCIX. Quatoztli, Dendroica fusca

C. Itzquauhtli, Spizaetus omatus

CI. Tepetótotl, Crax rubra

CII. Tecólotl, Bubo virginianus ?

CIII. Tlacoquauhtli, Buteo sp.

CIV. Tzitzíhoa, Anas acuta

CV. Toltecolotli macho, Anas discors ?

CVI. Toltecolotli hembra, Aytbya collaris

CVII. Tolchiquatli, Asio flammeus

CVIII. Tzonyayauhqui macho, Aythya marila

CIX. Tzonyayauhqui hembra, Aythya marila

CX. Techictli, Seiurus aurocapillus ?

CXI. Tozcacoztli, Dendroica dominica

CXII. Tzopílotl, Coragyps atratus

CXIII. Tlaltepetlalchiquautli, inidentificable

CXIV. Tlalchichinoltótotl, inidentificable

CXV. Tetzonpan, Myadestes unicolor

CXVI. Tlapalchichi, inidentificable

CXVII. Toznene, Psittacidae, Ara macao

CXVIII. Tzitzicuílotl, Tringa solitaria

CXIX. Tlalquipatli, Asio stygius ?

CXX. Xiuhtótotl, Guiraca caerulea

CXXI. Xalcuani, Mareca americana

CXXII. Xochitótotl, Icterus cucullatus

CXXIII. Tzonyayauhqui, Pipilo maculatus

CXXIV. Xómotl, Podiceps caspicus ?

CXXV. Del segundo xochitótotl, Aimophila sp.

CXXVI. Xoxouhquihoactli, Ardea herodias

CXXVII. Nepapantótotl, Aix sponsa ?

CXXVIII. Atótotl, Pelecanus occidentalis

CXXIX. Ave del paraíso, Paradisomis rudolphi, Paradisea apoda

CXXX. Acitli, Aechmophorus occidentalis

CXXXI. Azolin, Erolia ferruginea

CXXXII. Cehóilotl, Zenaida asiatica

CXXXIII. Tozcacóztic, Icterus chrysater

CXXXIV. Zacazolin, inidentificable

CXXXV. Tzinitzcan, inidentificable

CXXXVI. Yacapatláhoac, Anas diazi

CXXXVII. Ixamátzcatl, Pitangus sulfuratus ?

CXXXVIII. Chiantótotl, Oriturus superciliosus

CXXXIX. Coztótotl, Atlapetes albinucha ?

CXL. Tlacuiloltótotl, Passerina ciris ?

CXLI. Tlauhtótotl, inidentificable

CXLII. Del otro coztótotl, Spinus tristis

CXLIII. Tlaquauhtli, Falco femoralis ?

CXLIV. Cocho, Amazona albifrons

CXLV. Del segundo cocho, Aratinga canicularis

CXLVI. Opipixcan, Larus sp.

CXLVII. Toquilcóyotl, Grus canadensis

CXLVIII. Coyoltótotl, Habia rubica

CXLIX. Nopalténcol, Tangavius aeneus (hembra)

CL. Ceceto, inidentificable

CLI. Metzcanauhtli, Anser sp.

CLII. Tolcomoctli, Nyctanassa violacea (joven)

CLIII. Yacacintli, Porphyrula martinica

CLIV. Iztactzonyayauhqui, Oxyura jamaicensis

CLV. Ocotzinitzcan, Chloroceryle amazona ?

CLVI. Quauhtotopotli, Piculus aeruginosus ?

CLVII. Caxcaxtótotl, Cissilopha beechei ?

CLVIII. Tlacahóilotl, Columba flavirostris

CLIX. Xochitenácatl, Pteroglosus torquatus

CLX. Xochitótotl, Icterus abeillei

CLXI. Tlapaltótotl, Phlogothraupis sanguinolenta

CLXII. Tlanquiquiztótotl, Icterus sp.

CLXIII. Hoitzitzilin, Campylopterus hemileucurus

CLXIV. De otro quauhtotopotli, Dendrocopus villosus

CLXV. Del segundo xochitenácatl, Aulacorhynchus prasinus ?

CLXVI. Perutótotl, ave del Perú

CLXVII. Chiquatótotl, Stumella magna

CLXVIII. Olotótotl, Capella gallinago ?

CLXIX. Quachichíltic, Basileuterus sp.

CLXX. Cocóchatl, Chondestes grammacus ?

CLXXI. Elcoztótotl, Tyrannus vociferans ?

CLXXII. Quapetláhoac, Eudocimus albus (joven)?

CLXXIII. Cacálotl, Corvus cryptoleucus

CLXXIV. Zolcanauhtli, Anas acuta (hembra)?

CLXXV. Thotli, Buteo albonotatus

CLXXVI. Quaxoxoctótotl, Cyanocorax yncas

CLXXVII. Tlauhquéchul, A jaja ajaja

CLXXVIII. Quapachtótotl, Piaja cayana

CLXXIX. Yohualtótotl, Oryzoborus funereus

CLXXX. Yohualcuachilli, Jacana spinosa

CLXXXI. Cacalotótotl, Casidix mexicanus ?

CLXXXII. Chilcoquipaltótotl, Icterus sp.

CLXXXIII. Chiltótotl, Piranga ludoviciana

CLXXXIV. Tátac, Sialia sialis (hembra) ?

CLXXXV. Quatotomomi, Dryocopus lineatus (hembra)

CLXXXVI. Xochitenácatl, Aulacorhynchus prasinus

CLXXXVII. Chachauatótotl, Dendroica sp.

CLXXXVIII. Chichiltótotl, Myoborus miniatus

CLXXXIX. Tlauhtótotl, Piranga rubra

CXC. Tlauhquecholtótotl, Centurus aurifrons

CXCI. Cocozton, Dendroica sp.

CXCII. Techictli, Dendroica sp.

CXCIII. Quapachcanauhtli, Anas cyanoptera

CXCIV. Ayoquantototliltic, Turdus grayi ?

CXCV. Mócmot, Momotus momota

CXCVI. Zacatótotl, Spizella pallida ?

CXCVII. Teoauhtótotl, Passerina amoena

CXCVIII. Axoyatótotl, Regulus calendula ?

CXCIX. Picicitli, Dendroica nigrescens

CC. Amaxocotótotl, Turdus plebejus ?

CCI. Xompantótotl, Carpodacus mexicanus

COI. Cuitcuitzcatótotl, Passerina versicolor ?

CCIII. Xotlàpech, inidentificable

CCIV. Del segundo olotótotl, Trogon mexicanus

CCV. Ixtezcatótotl, Catbarus mexicanus ?

CCVI. Ayoquantótotl, Icterus sp.

CCVII. Xolotlàpech, Tyrannus melancholicus ?

CCVIII. Del tercer elotótotl, Dendroica sp.

CCIX. Chiltótotl, Ergaticus ruber

CCX. Ocozolin, Piculus auriculares

CCXI. Xiquipiltótotl, inidentificable

CCXII. Quauhelotótotl, Aphelocoma unicolor ?

CCXIII. Cuechtótotl, inidentificable

CCXIV. Zaquantótotl, Bombycilla cedrorum

CCXV. Yayauhquitótotl, Momotus mexicanus

CCXVI. Axoquen, Anhinga anhinga

CCXVII. Ahuatótotl, inidentificable

CCXVIII. Guitguit, Tyrannus sp.

CCXIX. Daic, inidentificable

CCXX. Tuputu, inidentificable

CCXXI. Pauxi, Crax pauxi

CCXXII. De otra ave llevada a Felipe II, Baleárica pavonina

CCXXIII. Pitzmálotl, inidentificable

CCXXIV. Picálotl, Calocitta formosa

CCXXV. De otras avecillas anónimas enviadas de la misma provincia, Parulidae

CCXXVI. Del cuarto elotótotl, Dendroica sp.

CCXXVII. Yacatlili, Dumetella carolinensis ?

CCXXVIII. Del cuarto xochitenácatl, Ramphastos sulfuratus

TOMO VII. COMENTARIOS A LA OBRA DE FRANCISCO HERNÁNDEZ